Wagner’s muziek in gewelddadige contexten
De scène in Apocalypse Now is iconisch. De muziek die in deze scène wordt gebruikt, is Ride of the Valkyries uit Wagner's opera Die Walküre (1856). Het nummer is inmiddels onlosmakelijk verbonden met macht, geweld en vernietiging, vooral door de manier waarop het wordt gebruikt in film en popcultuur. De scène in Apocalypse Now, waarin Amerikaanse helikopters een aanval uitvoeren op een Vietnamees dorp, wordt versterkt door Wagner’s muziek, wat de brutaliteit en het gevaar van de situatie versterkt.
De verbinding met Wagner en antisemitisme
Wagner's muziek wordt vaak geassocieerd met een gevoel van epische grootsheid, heroïek en nationale trots, maar ook met de donkere kant van zijn ideologie. Hier zijn een paar parallellen die we kunnen trekken:
- Wagner's muziek als symbool van destructieve macht:
De kracht en het bombastische karakter van Ride of the Valkyries worden gebruikt om geweld te verheerlijken in de scène van Apocalypse Now. Dit roept een gevoel van onstuitbare kracht op, vergelijkbaar met de manier waarop Wagner's muziek door de nazi's werd gebruikt om de macht en het grootsheidsgevoel van het Derde Rijk te versterken. In beide gevallen wordt muziek gebruikt als een vorm van propaganda om de gewelddadige handelingen te verheerlijken. - Verheerlijking van de 'onoverwinnelijke' kracht:
In Wagner’s opera Die Walküre worden de Valkyries, vrouwelijke krijgers, gepresenteerd als sterke, bijna onmenselijke figuren die de strijd beslissen. Dit roept beelden op van een brute, niet te stoppen kracht, vergelijkbaar met de manier waarop de nazi's hun ideologie presenteerden: als een onvermijdelijke overwinning van het 'Arische' ras, wat hen, in hun ogen, boven alles zou verheffen. De muziek draagt bij aan de dehumanisering van de vijand, zowel in de film als in de historische context van het nazisme, waar 'de ander' (in dit geval Joden, maar ook andere minderheidsgroepen) werd gezien als inferieur. - De militarisering van cultuur en kunst:
Wagner werd door de nazi’s gepromoot als de ultieme Duitse componist, wiens werk symbool stond voor de ‘zuivere’ Duitse cultuur. Het gebruik van zijn muziek in verband met oorlog en geweld, zoals in Apocalypse Now of de nazi-propaganda, is een manier om cultuur en kunst te militariseren, waardoor het symbool stond voor iets veel grotere en gevaarlijker dan alleen muziek. Dit is ook wat de nazi's deden door Wagner's muziek in te zetten voor hun propagandadoeleinden: ze maakten zijn kunst dienstbaar aan hun ideologie.
Zijn er meer voorbeelden van Wagner’s muziek in gewelddadige contexten?
Wagner’s muziek wordt vaker gebruikt in films en andere media die geweld, macht en destructie verbeelden. Hier zijn een paar voorbeelden:
- The Lord of the Rings-trilogie (2001-2003):
In deze films wordt, hoewel niet direct Wagner's muziek, de sfeer en dramatiek van zijn werk vaak opgeroepen, met name in scènes die strijd, heldendom en epiciteit weergeven. De muziek uit Die Walküre heeft een vergelijkbare toon in veel van de dramatische, epische muziek van films zoals deze. - Der Untergang (2004) (Downfall):
In deze film over de laatste dagen van Hitler in de Bunker wordt Wagner’s muziek op een subtiele manier gebruikt om de ernst en de dramatiek van de situatie te versterken, zonder te impliceren dat de muziek zelf de ideologie ondersteunt. Toch blijft Wagner’s muziek in dergelijke films vaak verbonden met het Nazi-regime en zijn machtsdynamieken. - Films over de Tweede Wereldoorlog:
Wagner’s muziek komt in veel films over de Tweede Wereldoorlog voor, vaak in verband met de nazi-ideologie, zelfs als het niet direct over Wagner of het Derde Rijk gaat. Het gebruik van zijn muziek in dergelijke contexten roept direct de associatie met de destructieve kracht van het regime op.
Parallel met Antisemitisme:
Het gebruik van Wagner’s muziek in gewelddadige, epische contexten kan ons ook herinneren aan hoe zijn werk door de nazi's werd misbruikt om een idee van onstopbare macht te creëren, die volgens hen de wereld zou verbeteren door ‘onzuivere’ elementen (waaronder Joden) uit te roeien. Het feit dat Wagner zelf zulke haatdragende, antisemitische opvattingen had, maakt het des te complexer: zijn werk wordt niet alleen een culturele erfenis, maar ook een instrument van ideologische manipulatie.
Discussiepunten voor de klas:
- Hoe denk je dat muziek de manier waarop we geweld en oorlog ervaren, kan beïnvloeden?
- Is het ethisch verantwoord om muziek die door het naziregime werd misbruikt, te gebruiken in moderne films?
- Welke rol speelt cultuur in het versterken van een politieke ideologie, zoals we zien met Wagner’s werk?
- Kun je voorbeelden bedenken van andere kunstenaars wiens werk misbruikt is voor politieke doeleinden?